ΣΟΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ
|
ΕΥΡΕΤΗΡΙΟ (χρόνος ανάγνωσης: 9 λεπτά)
1. ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ (τί είναι, ανησυχίες, χώρες που καλλιεργούνται) 2. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ (η αυστηρότερη νομοθεσία στο κόσμο, υπάρχει όμως ένα "αλλά", το 70% της Βραζιλίας καταλήγει στην ΕΕ, σε ποιες χώρες στην ΕΕ επιτρέπεται η καλλιέργεια) 3. ΕΙΝΑΙ Η ΣΟΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ; 4. ΚΑΤΑΝΑΛΩΝΩ ΖΩΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΑΛΛΑ ΑΝΗΣΥΧΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΟΓΙΑ: ΕΙΝΑΙ ΛΟΓΙΚΟ ; Παραπομπές (22) |
ΣΟΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ
|
Συνεργάζομαι με μία κυρία για την αντιμετώπιση της νόσου Πάρκινσον και με αφορμή την συζήτηση μας για την διατροφή με ρώτησε εάν η σόγια είναι μεταλλαγμένη.
Αυτό το ερώτημα το έχω δεχθεί αρκετές φορές αλλά αυτήν την φορά αποφάσισα να αναρτήσω και το παρόν άρθρο. Πριν, όμως, απαντηθεί η ερώτηση, ας δούμε κάποια βασικά δεδομένα.
1. ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ
γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί - τί είναι:
Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) είναι φυτά, ζώα ή μικροοργανισμοί των οποίων η γενετική σύνθεση έχει τροποποιηθεί με μεθόδους "γενετικής μηχανικής" μέσω της εισαγωγής ενός νέου γονιδίου (ή με την διαγραφή ενός υπάρχοντος), προκειμένου να επιτευχθεί ένα επιθυμητό χαρακτηριστικό (1).
Από την αρχή της γεωργίας των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, το 1996 (2), έχει σημειωθεί αύξηση 110 φορές (185,1 εκατομμύρια εκτάρια το 2016) και το 50% αυτής της έκτασης αντιστοιχεί σε γενετικά τροποποιημένη σόγια (1).
ανησυχίες:
Η καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων οργανισμών συνεχίζει να επεκτείνεται παγκοσμίως (1) αλλά - ακόμα και σε χώρες όπως η Βραζιλία και η Αργεντινή, όπου η καλλιέργεια τους είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη - υπάρχουν ανησυχίες (3).
Πολλοί άνθρωποι εκφράζουν ανησυχίες σχετικά με την χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών σε τρόφιμα ή ζωοτροφές (1). Άνθρωποι στην Ευρώπη, στην Ιαπωνία και ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες αμφισβητούν την χρησιμότητα αλλά ακόμη και την ασφάλεια τους (4).
Η ταχεία ανάπτυξη της βιομηχανίας γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών έχει δημιουργήσει διαμάχες παγκοσμίως, οι οποίες με την σειρά τους έχουν οδηγήσει στην εφαρμογή αποτελεσματικών κανονισμών για τον έλεγχο της χρήσης των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών (1).
Αν και ο FDA των ΗΠΑ ισχυρίστηκε ότι τα γενετικά τροποποιημένα φυτά έχουν παραχθεί με ακρίβεια και ως εκ τούτου αυξάνουν την πιθανότητα παροχής πιο προβλέψιμων και ασφαλέστερων τροφίμων, πολλά ερευνητικά ευρήματα έχουν αντικρούσει αυτόν τον ισχυρισμό, αποκαλύπτοντας, μεταξύ άλλων, ότι η τεχνολογία αυτή είναι ανακριβής και οι συνέπειές της δύσκολες ή ακόμα και αδύνατο να προβλεφθούν αξιόπιστα (5).
Επίσης, και αυτό το σημείο ίσως είναι ακόμα πιο σημαντικό, οι περισσότερες από τις μελέτες που υποστηρίζουν την ασφάλεια των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων διενεργήθηκαν από τις ίδιες τις εταιρείες βιοτεχνολογίας που είναι υπεύθυνες για την εμπορευματοποίηση αυτών των νέων ποικιλιών. Μια ανασκόπηση που ανέλυσε 94 (!) μελέτες σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους για την υγεία των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων, έδειξε ότι η επιλογή των ευρημάτων που τελικά αναφέρθηκαν σε μεμονωμένες εργασίες επηρεάστηκε σημαντικά από οικονομικές ή/και επαγγελματικές συγκρούσεις συμφερόντων (5).
Επιπλέον, ορισμένα ανεξάρτητα μέλη της επιστημονικής κοινότητας έχουν υποστεί ακόμη και προσωπικές επιθέσεις καθώς και απειλές για νομικές ενέργειες από εταιρείες που προσπαθούν να αποτρέψουν την δημοσίευση κρίσιμων ευρημάτων για τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες (5).
Ο λαός μας έχει ένα ρητό: "καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται".
- Εάν αυτά τα προϊόντα ήταν πράγματι ασφαλή, τότε γιατί οι εταιρείες απειλούν επιστήμονες ;
- Δεν θα έπρεπε να είναι ανοιχτές στον αντίλογο που βασίζεται στα επιστημονικά δεδομένα ;
"Καθαρός ουρανός, αστραπές δεν φοβάται".
Εάν ήταν όντως ασφαλή για τον άνθρωπο, δεν θα απειλούσαν επιστήμονες.
Επιπρόσθετα, υπάρχει και το ζήτημα με την ρικίνη (μια επικίνδυνη φυτική τοξίνη) καθώς και το ζιζανιοκτόνο Roundup (γλυφοσάτη), το οποίο η ίδια κατασκευάστρια εταιρεία, κάποτε το περιέγραψε ως «ακραίο» (20).
Οι προαναφερθείσες σημαντικές επιστημονικές ανησυχίες σχετικά με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς δεν είναι οι μοναδικές, υπάρχουν και άλλες (20).
Τα μεταλλαγμένα είναι, επί της ουσίας, ένα πείραμα.
Η έγκριση τους δ ε ν βασίστηκε σε δεδομένα από κλινικές δοκιμές (ανθρώπινες μελέτες) αλλά σε εικασίες που βασίστηκαν σε δεδομένα από προκαταρκτικές μελέτες (σε κύτταρα ή σε ζώα).
Αυτό δεν αποτελεί επιστημονικώς τεκμηριωμένη διατροφή.
Κάθε επιστήμονας που ενδιαφέρεται για την υγεία - πόσο μάλλον για την ασφάλεια - π ρ ι ν δώσει την έγκριση του για την χρήση μεταλλαγμένων τροφίμων ζητά ευρήματα από α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς μελέτες , όχι από προκαταρκτικές μελέτες.
Όταν ένας άνθρωπος έρχεται σε εμένα για ένα πρόβλημα υγείας που τον απασχολεί, οι συστάσεις που του κάνω πάντα βασίζονται σε ευρήματα από ανθρώπινες μελέτες, όχι από προκαταρκτικές μελέτες διότι αλλιώς τζογάρω: μπορεί να βγει αλλά μπορεί και να... μην βγει.
Τα μεταλλαγμένα τρόφιμα δ ε ν είναι συμβατά με μία υγιεινή διατροφή με ανεπεξέργαστα τρόφιμα διότι :
α. ούτε τρόφιμα είναι (είναι προϊόντα βιοτεχνολογίας),
β. ούτε ανεπεξέργαστα είναι (είναι μεταλλαγμένα).
Εν ολίγοις, η αντίθεση μου στην μεταλλαγμένη σόγια και στα μεταλλαγμένα τρόφιμα βασίζεται στα εξής:
1. Πλήθος αναγνωρισμένων επιστημόνων ανά τον κόσμο δηλώνουν ευθεία αντίθεση στα μεταλλαγμένα. Ενδεικτικά, ο Κάμπελ και η επιστημονική ομάδα του (5, 20, 22).
2. Η επιστημονική κοινότητα έχει λάβει γνώση για τον εκφοβισμό [bullying] σε επιστήμονες.
Ενδεικτικά (5):
α ν ε ξ ά ρ τ η τ α μέλη της επιστημονικής κοινότητας έχουν υποστεί ακόμη και προσωπικές ε π ι θ έ σ ε ι ς καθώς και α π ε ι λ έ ς για νομικές ενέργειες από τις εν λόγω εταιρείες που προσπαθούν να α π ο τ ρ έ ψ ο υ ν την δημοσίευση κρίσιμων ευρημάτων για τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες (5).
3. Η απλή ανάγνωση των εν λόγω πηγών (5, 20, 22) καθώς και των υπόλοιπων που αναφέρονται στις "παραπομπές" (1-22) προσφέρει αρκετούς ακόμα σοβαρούς λόγους. Η δε ανάγνωση των παραπομπών από αυτές τις πηγές προσφέρει μια σοβαρή κατανόηση της συνολικής εικόνας.
εκτός από τις επιστημονικές ανησυχίες, υπάρχουν άλλες ανησυχίες ;
Η επιστήμη δεν είναι η μόνη βάση βάσει της οποίας πρέπει να κριθούν οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί.
Ο εμπορικός σκοπός των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών δεν είναι να τροφοδοτήσουν τον κόσμο ή να βελτιώσουν τη γεωργία. Αντίθετα, υπάρχουν για να αποκτήσουν πνευματική ιδιοκτησία (δηλαδή δικαιώματα ευρεσιτεχνίας) στους σπόρους και στην εκτροφή φυτών.
Αυτή η κίνηση συμβαίνει σε βάρος των αγροτών, των καταναλωτών/τριών και του φυσικού περιβάλλοντος.
Για παράδειγμα, από την εισαγωγή των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, οι αγρότες των ΗΠΑ έχουν δει το κόστος των σπόρων να είναι σχεδόν τετραπλασιασμένο και οι επιλογές σπόρων να είναι πολύ περιορισμένες.
Επομένως, η χρήση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών έχει αντίκτυπο σε όλους τους ανθρώπους (20).
Σε κάθε περίπτωση, η αυξανόμενη καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών συνοδεύτηκε από μια έντονη επιστημονική και κοινωνική συζήτηση, η οποία παραμένει ακόμη ανοιχτή.
Στο μεταξύ, οι περισσότερες κυβερνήσεις έχουν αναγνωρίσει το πλήρες δικαίωμα των πολιτών να γνωρίζουν τα συστατικά των τροφίμων για να προστατεύονται από πιθανές επιβλαβείς επιπτώσεις και να επιλέγουν τι θα καταναλώνουν (14).
χώρες που καλλιεργούνται:
Καλλιεργούνται σε 28 χώρες (2) με τις ΗΠΑ να έρχονται πρώτες σε παραγωγή αλλά με την Βραζιλία να είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη χώρα (6).
Στην Βραζιλία καλλιεργούνται εκατομμύρια εκτάρια γενετικά τροποποιημένης σόγιας (7), ενώ η σόγια και το καλαμπόκι είναι οι δύο καλλιέργειες με τις μεγαλύτερες περιοχές παραγωγής στην Βραζιλία (8).
Παγκοσμίως, η Βραζιλία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός και εξαγωγέας σόγιας (9-11) μετά τις ΗΠΑ (10). Επίσης, η Βραζιλία εξάγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση (11). Για την ακρίβεια, η Βραζιλία δεν εξάγει απλά αλλά αποτελεί την βασική πηγή της Ευρώπης (12, 13).
2. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ
η αυστηρότερη νομοθεσία στον κόσμο:
Ως αποτέλεσμα των ανησυχιών των Ευρωπαίων καταναλωτών και καταναλωτριών σχετικά με τους κινδύνους για την υγεία των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων, η Ευρωπαϊκή Ένωση εφαρμόζει τους αυστηρότερους κανονισμούς για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς σε ολόκληρο τον κόσμο (6).
Ελάχιστα προϊόντα διατροφής επιτρέπονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση και, εάν επιτρέπονται, οι κανονισμοί απαιτούν επισήμανση σε όλα τα προϊόντα διατροφής που :
- αποτελούνται από,
- περιέχουν, ή
- παράγονται από ΓΤΟ (6).
Ως αποτέλεσμα, τα όρια έχουν οριστεί σε 0,9% και 0,5% για εγκεκριμένους και μη-εγκεκριμένους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, αντίστοιχα (1, 14).
Επιπλέον, στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιβάλλεται μια πολιτική μηδενικής ανοχής στα τρόφιμα που περιέχουν ίχνη μη-εγκεκριμένων ΓΤΟ (6).
υπάρχει όμως ένα "αλλά":
Υπάρχει όμως ένα "αλλά", το οποίο είναι υπεύθυνο για το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι, εν αγνοία τους, καταναλώνουν γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, η σόγια είναι ένα κυρίαρχο συστατικό ζωοτροφών, επηρεάζοντας δυνητικά πολύ μεγάλο αριθμό κρεατοφάγων (5). Επίσης, η σόγια εισάγεται στην Ευρώπη για την κτηνοτροφία και την διατροφή των ζώων της (15, 16).
Επιπρόσθετα, και αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό για τους ανθρώπους που καταναλώνουν ζωικά, οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί για τα προϊόντα ζωοτροφών δ ε ν απαιτούν να αναγράφουν σχετική σήμανση (6).
Συνεπώς, όταν ένας άνθρωπος καταναλώνει ζωικά δεν είναι σε θέση να γνωρίζει με σιγουριά εάν καταναλώνει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς ή όχι.
το 70% της παραγωγής της Βραζιλίας καταλήγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση:
Η Βραζιλία εξάγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση (17) και το 70 έως 80% της παραγωγής σόγιας από την Βραζιλία διοχετεύεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση (15, 18).
σε ποιες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιτρέπεται η καλλιέργεια μεταλλαγμένης σόγιας:
Αν και η καλλιέργεια μεταλλαγμένης σόγιας δεν επιτρεπόταν αρχικά στην Ευρώπη (5), στην πορεία η Πορτογαλία και η Ισπανία υιοθέτησαν τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες στην Ευρώπη (3) και στην συνέχεια ακολούθησαν η Τσεχία, Ρουμανία και Σλοβακία (19, 21).
Στην Ελλάδα δ ε ν επιτρέπεται η καλλιέργεια για την μεταλλαγμένη σόγια (21).
3. ΕΙΝΑΙ Η ΣΟΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ;
Η απάντηση είναι "εξαρτάται" και υπάρχουν 2 μεταβλητές:
1. Εξαρτάται από την χώρα που έγινε η καλλιέργεια (21).
2. Επίσης, εξαρτάται από το εάν η σόγια προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση ή για ζωοτροφές.
1. το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να ελέγχετε είναι για χώρα παραγωγής και εάν έχει την σχετική σήμανση. Προσωπικά, όταν επιλέγω προϊόντα σόγιας, προμηθεύομαι μόνο βιολογική σόγια, ιδανικά ελληνική βιολογική σόγια, αν και στην παρούσα φάση υπάρχουν μόνο βιολογικά φασόλια σόγιας, όχι άλλα προϊόντα, όπως τόφου, γάλα, γιαούρτι κ.ο.κ.
2. το δεύτερο πράγμα που χρειάζεται να κάνετε για να προστατευτείτε από την μεταλλαγμένη σόγια είναι να διακόψετε την κατανάλωση ζωικών διότι, όπως είδαμε, :
- αφενός το 70 έως 80% της παραγωγής σόγιας από την Βραζιλία διοχετεύεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και
- αφετέρου οι ΓΤΟ για τα προϊόντα ζωοτροφών δ ε ν απαιτούν να αναγράφουν σχετική σήμανση.
4. ΚΑΤΑΝΑΛΩΝΩ ΖΩΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΑΛΛΑ ΑΝΗΣΥΧΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΟΓΙΑ: ΕΙΝΑΙ ΛΟΓΙΚΟ ;
Ορισμένες φορές, μία μερίδα ανθρώπων, λόγω έλλειψης ολοκληρωμένης ενημέρωσης για την μεταλλαγμένη σόγια, υποπίπτουν, λόγω άγνοιας, σε μία αντίφαση:
- από την μία πλευρά, ανησυχούν για το εάν η σόγια είναι μεταλλαγμένη (ακόμα και η βιολογική - ευρωπαϊκή, όπου η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι η αυστηρότερη στον κόσμο και απαγορεύει ρητά την μεταλλαγμένη σόγια για ανθρώπινη κατανάλωση), ενώ
- από την άλλη πλευρά, καταναλώνουν ζωικά προϊόντα, όπου στην κτηνοτροφία επιτρέπεται η κατανάλωση μεταλλαγμένης σόγιας.
Συνεπώς, για να αποφύγουν αυτήν την αντίφαση, υπάρχουν 2 επιλογές:
- αφού ανησυχούν για το εάν η ευρωπαϊκή βιολογική σόγια που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση, είναι μεταλλαγμένη, τότε για να είναι συνεπείς με αυτήν την άποψη, χρειάζεται να διακόψουν και τα ζωικά, τα οποία τρέφονται με μεταλλαγμένη σόγια.
ή
- αφού καταναλώνουν ζωικά προϊόντα - όπου έχουν εκτραφεί με μεταλλαγμένη σόγια - τότε να μην ανησυχούν ούτε για την μεταλλαγμένη σόγια που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση.
Παραπομπές (22)
1. Plácido A, Ferreira-da-Silva F, Leite JRSA, de-Los-Santos-Álvarez N, Delerue-Matos C. A convenient renewable surface plasmon resonance chip for relative quantification of genetically modified soybean in food and feed. Plos one. 2020;15(2):e0229659. DOI: 10.1371/journal.pone.0229659. PMID: 32101588; PMCID: PMC7043770.
https://europepmc.org/article/MED/32101588_2
2. Perceptions of Brazilian small-scale farmers about genetically modified crops, Articles • Ambient. soc. 18 (1) • Jan-Mar 2015 • https://doi.org/10.1590/1809-4422ASOC891V1812015en
https://www.scielo.br/j/asoc/a/qNKSYmMF4nSTVw6Md3nYZCR/?lang=en
3. Seixas RNdL, Silveira JMFJd and Ferrari VE (2022) Assessing environmental impact of genetically modified seeds in Brazilian agriculture. Front. Bioeng. Biotechnol. 10:977793. doi: 10.3389/fbioe.2022.977793
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fbioe.2022.977793/full
4. Mattar, Simone & TANAKA, Noriko & Hisano, Shuji. (2001). Soybean Production and GMO Issues in Brazil. Review of Agricultural Economics. 57. 135-155.
https://www.researchgate.net/publication/237792929_Soybean_Production_and_GMO_Issues_in_Brazil
5. Bøhn T, Millstone E. The Introduction of Thousands of Tonnes of Glyphosate in the food Chain-An Evaluation of Glyphosate Tolerant Soybeans. Foods (Basel, Switzerland). 2019 Dec;8(12):E669. DOI: 10.3390/foods8120669. PMID: 31835834; PMCID: PMC6963490.
https://europepmc.org/article/MED/31835834
6. SOYBEAN AND MAIZE PRODUCTION IN BRAZIL PRODUCTION PROCESSES & PROFITABILITY COMPARISONS BETWEEN TRANSGENIC AND CONVENTIONAL VARIETIES IN MATO GROSSO AND PARANÁ LEANDER VAN BENTHEM OCTOBER 2013
https://edepot.wur.nl/281711
7. Massarani, L. Monsanto may lose GM soya royalties throughout Brazil. Nature (2012). https://doi.org/10.1038/nature.2012.10837
https://www.nature.com/articles/nature.2012.10837
8. Adegas FS, Correia NM, da Silva AF, Concenço G, Gazziero DLP, Dalazen G. Glyphosate-resistant (gr) soybean and corn in brazil: past, present, and future. Adv Weed Sci. 2022;40(Spec1):e0202200102. https://doi.org/10.51694/AdvWeedSci/2022;40:seventy-five004
https://awsjournal.org/wp-content/uploads/articles_xml/2675-9462-aws-40-spec1-e0202200102/2675-9462-aws-40-spec1-e0202200102.pdf
9. Luz PMC, Specht A, Paula-Moraes SV, Malaquias JV, Ferreira LFM, Otanásio PN, Diniz IR. Owlet moths (Lepidoptera: Noctuoidea) associated with Bt and non- Bt soybean in the brazilian savanna. Braz J Biol. 2019 Apr-Jun;79(2):248-256. doi: 10.1590/1519-6984.179759. Epub 2018 Jul 10. PMID: 29995136.
https://www.scielo.br/j/bjb/a/WCHDwvpGP6nYkkfLrnKnPDy/?lang=en
10. Couto, Silvia & Coelho, Gabriela & Ferreira, Marina & Marin, Victor & Lanzillotti, Regina & Lanzillotti, Haydee. (2013). The likely impact of genetically modified soybeans in the Brazilian collective feeding service. Agricultural Sciences. 04. 721-728. 10.4236/as.2013.412098.
https://www.scirp.org/html/16-3000641_41162.htm
11. united states department of agriculture, Agricultural Biotechnology Annual December 27, 2022,
https://apps.fas.usda.gov/newgainapi/api/Report/DownloadReportByFileName?fileName=Agricultural%20Biotechnology%20Annual_Brasilia_Brazil_BR2022-0064.pdf
12. Brazil to boost non-GMO soy area for higher European demand, industry group says, By Roberto Samora June 23, 2022
https://www.reuters.com/article/brazil-gmo-soy-idUKL1N2YA2P3
13. Brazil: the non-GMO crop outlook for 2023, March 26, 2023, ProTerra
https://www.proterrafoundation.org/news/brazil-the-non-gmo-crop-outlook-for-2023/
14. Moura-Melo S, Miranda-Castro R, de-Los-Santos-Álvarez N, et al. A Quantitative PCR-Electrochemical Genosensor Test for the Screening of Biotech Crops. Sensors (Basel, Switzerland). 2017 Apr;17(4):E881. DOI: 10.3390/s17040881. PMID: 28420193; PMCID: PMC5424758.
https://europepmc.org/article/MED/28420193
15. Brazil: Endgame for Bayer’s GMO soybean patent?, Denis MESHAKA Published on the 07/03/2023, Citizen information watchdog on GMOs and seeds
https://www.infogm.org/7677-brazil-endgame-for-bayer-s-gmo-soybean-patent?lang=fr_2
16.The institutional and legal environment for GM soy in Brazil, A.C. Franke, F.M. Greco, G. Kleter, M.Y. Noordam, P. Roza, D.J.F. Eaton, P.S. Bindraban & L.A.P. Lotz, Plant Research International B.V., Wageningen
https://edepot.wur.nl/15247
17. ISAAA. 2017. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops in 2017: Biotech Crop Adoption Surges as Economic Benefits Accumate in 22 Years. ISAAA Brief No. 53. ISAAA: Ithaca, New York
https://www.isaaa.org/resources/publications/biotech_country_facts_and_trends/download/Facts%20and%20Trends%20-%20Brazil.pdf
18.Mattar, Simone & TANAKA, Noriko & Hisano, Shuji. (2001). Soybean Production and GMO Issues in Brazil. Review of Agricultural Economics. 57. 135-155.
https://eprints.lib.hokudai.ac.jp/dspace/bitstream/2115/11215/1/57_p135-155.pdf
19. What GM crops are currently being grown and where?, Royal Society, May 2016
https://royalsociety.org/topics-policy/projects/gm-plants/what-gm-crops-are-currently-being-grown-and-where/
20. GMO Dangers: Facts You Need to Know By Jonathan R. Latham, PhD August 14, 2015 Updated January 7th, 2019
https://nutritionstudies.org/gmo-dangers-facts-you-need-to-know/
21. Eight things you should know about GMOs, 13-10-2015
https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20151013STO97392/eight-things-you-should-know-about-gmos
22. GMO, T. Colin Campbell Center for Nutrition Studies
https://nutritionstudies.org/t/gmo/
Αυτό το ερώτημα το έχω δεχθεί αρκετές φορές αλλά αυτήν την φορά αποφάσισα να αναρτήσω και το παρόν άρθρο. Πριν, όμως, απαντηθεί η ερώτηση, ας δούμε κάποια βασικά δεδομένα.
1. ΓΕΝΕΤΙΚΑ ΤΡΟΠΟΠΟΙΗΜΕΝΟΙ ΟΡΓΑΝΙΣΜΟΙ
γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί - τί είναι:
Οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί (ΓΤΟ) είναι φυτά, ζώα ή μικροοργανισμοί των οποίων η γενετική σύνθεση έχει τροποποιηθεί με μεθόδους "γενετικής μηχανικής" μέσω της εισαγωγής ενός νέου γονιδίου (ή με την διαγραφή ενός υπάρχοντος), προκειμένου να επιτευχθεί ένα επιθυμητό χαρακτηριστικό (1).
Από την αρχή της γεωργίας των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών, το 1996 (2), έχει σημειωθεί αύξηση 110 φορές (185,1 εκατομμύρια εκτάρια το 2016) και το 50% αυτής της έκτασης αντιστοιχεί σε γενετικά τροποποιημένη σόγια (1).
ανησυχίες:
Η καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων οργανισμών συνεχίζει να επεκτείνεται παγκοσμίως (1) αλλά - ακόμα και σε χώρες όπως η Βραζιλία και η Αργεντινή, όπου η καλλιέργεια τους είναι ιδιαίτερα διαδεδομένη - υπάρχουν ανησυχίες (3).
Πολλοί άνθρωποι εκφράζουν ανησυχίες σχετικά με την χρήση γενετικά τροποποιημένων οργανισμών σε τρόφιμα ή ζωοτροφές (1). Άνθρωποι στην Ευρώπη, στην Ιαπωνία και ακόμη και στις Ηνωμένες Πολιτείες αμφισβητούν την χρησιμότητα αλλά ακόμη και την ασφάλεια τους (4).
Η ταχεία ανάπτυξη της βιομηχανίας γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών έχει δημιουργήσει διαμάχες παγκοσμίως, οι οποίες με την σειρά τους έχουν οδηγήσει στην εφαρμογή αποτελεσματικών κανονισμών για τον έλεγχο της χρήσης των γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών (1).
Αν και ο FDA των ΗΠΑ ισχυρίστηκε ότι τα γενετικά τροποποιημένα φυτά έχουν παραχθεί με ακρίβεια και ως εκ τούτου αυξάνουν την πιθανότητα παροχής πιο προβλέψιμων και ασφαλέστερων τροφίμων, πολλά ερευνητικά ευρήματα έχουν αντικρούσει αυτόν τον ισχυρισμό, αποκαλύπτοντας, μεταξύ άλλων, ότι η τεχνολογία αυτή είναι ανακριβής και οι συνέπειές της δύσκολες ή ακόμα και αδύνατο να προβλεφθούν αξιόπιστα (5).
Επίσης, και αυτό το σημείο ίσως είναι ακόμα πιο σημαντικό, οι περισσότερες από τις μελέτες που υποστηρίζουν την ασφάλεια των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων διενεργήθηκαν από τις ίδιες τις εταιρείες βιοτεχνολογίας που είναι υπεύθυνες για την εμπορευματοποίηση αυτών των νέων ποικιλιών. Μια ανασκόπηση που ανέλυσε 94 (!) μελέτες σχετικά με τους πιθανούς κινδύνους για την υγεία των γενετικά τροποποιημένων προϊόντων, έδειξε ότι η επιλογή των ευρημάτων που τελικά αναφέρθηκαν σε μεμονωμένες εργασίες επηρεάστηκε σημαντικά από οικονομικές ή/και επαγγελματικές συγκρούσεις συμφερόντων (5).
Επιπλέον, ορισμένα ανεξάρτητα μέλη της επιστημονικής κοινότητας έχουν υποστεί ακόμη και προσωπικές επιθέσεις καθώς και απειλές για νομικές ενέργειες από εταιρείες που προσπαθούν να αποτρέψουν την δημοσίευση κρίσιμων ευρημάτων για τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες (5).
Ο λαός μας έχει ένα ρητό: "καθαρός ουρανός αστραπές δεν φοβάται".
- Εάν αυτά τα προϊόντα ήταν πράγματι ασφαλή, τότε γιατί οι εταιρείες απειλούν επιστήμονες ;
- Δεν θα έπρεπε να είναι ανοιχτές στον αντίλογο που βασίζεται στα επιστημονικά δεδομένα ;
"Καθαρός ουρανός, αστραπές δεν φοβάται".
Εάν ήταν όντως ασφαλή για τον άνθρωπο, δεν θα απειλούσαν επιστήμονες.
Επιπρόσθετα, υπάρχει και το ζήτημα με την ρικίνη (μια επικίνδυνη φυτική τοξίνη) καθώς και το ζιζανιοκτόνο Roundup (γλυφοσάτη), το οποίο η ίδια κατασκευάστρια εταιρεία, κάποτε το περιέγραψε ως «ακραίο» (20).
Οι προαναφερθείσες σημαντικές επιστημονικές ανησυχίες σχετικά με τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς δεν είναι οι μοναδικές, υπάρχουν και άλλες (20).
Τα μεταλλαγμένα είναι, επί της ουσίας, ένα πείραμα.
Η έγκριση τους δ ε ν βασίστηκε σε δεδομένα από κλινικές δοκιμές (ανθρώπινες μελέτες) αλλά σε εικασίες που βασίστηκαν σε δεδομένα από προκαταρκτικές μελέτες (σε κύτταρα ή σε ζώα).
Αυτό δεν αποτελεί επιστημονικώς τεκμηριωμένη διατροφή.
Κάθε επιστήμονας που ενδιαφέρεται για την υγεία - πόσο μάλλον για την ασφάλεια - π ρ ι ν δώσει την έγκριση του για την χρήση μεταλλαγμένων τροφίμων ζητά ευρήματα από α ν θ ρ ώ π ι ν ε ς μελέτες , όχι από προκαταρκτικές μελέτες.
Όταν ένας άνθρωπος έρχεται σε εμένα για ένα πρόβλημα υγείας που τον απασχολεί, οι συστάσεις που του κάνω πάντα βασίζονται σε ευρήματα από ανθρώπινες μελέτες, όχι από προκαταρκτικές μελέτες διότι αλλιώς τζογάρω: μπορεί να βγει αλλά μπορεί και να... μην βγει.
Τα μεταλλαγμένα τρόφιμα δ ε ν είναι συμβατά με μία υγιεινή διατροφή με ανεπεξέργαστα τρόφιμα διότι :
α. ούτε τρόφιμα είναι (είναι προϊόντα βιοτεχνολογίας),
β. ούτε ανεπεξέργαστα είναι (είναι μεταλλαγμένα).
Εν ολίγοις, η αντίθεση μου στην μεταλλαγμένη σόγια και στα μεταλλαγμένα τρόφιμα βασίζεται στα εξής:
1. Πλήθος αναγνωρισμένων επιστημόνων ανά τον κόσμο δηλώνουν ευθεία αντίθεση στα μεταλλαγμένα. Ενδεικτικά, ο Κάμπελ και η επιστημονική ομάδα του (5, 20, 22).
2. Η επιστημονική κοινότητα έχει λάβει γνώση για τον εκφοβισμό [bullying] σε επιστήμονες.
Ενδεικτικά (5):
α ν ε ξ ά ρ τ η τ α μέλη της επιστημονικής κοινότητας έχουν υποστεί ακόμη και προσωπικές ε π ι θ έ σ ε ι ς καθώς και α π ε ι λ έ ς για νομικές ενέργειες από τις εν λόγω εταιρείες που προσπαθούν να α π ο τ ρ έ ψ ο υ ν την δημοσίευση κρίσιμων ευρημάτων για τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες (5).
3. Η απλή ανάγνωση των εν λόγω πηγών (5, 20, 22) καθώς και των υπόλοιπων που αναφέρονται στις "παραπομπές" (1-22) προσφέρει αρκετούς ακόμα σοβαρούς λόγους. Η δε ανάγνωση των παραπομπών από αυτές τις πηγές προσφέρει μια σοβαρή κατανόηση της συνολικής εικόνας.
εκτός από τις επιστημονικές ανησυχίες, υπάρχουν άλλες ανησυχίες ;
Η επιστήμη δεν είναι η μόνη βάση βάσει της οποίας πρέπει να κριθούν οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί.
Ο εμπορικός σκοπός των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών δεν είναι να τροφοδοτήσουν τον κόσμο ή να βελτιώσουν τη γεωργία. Αντίθετα, υπάρχουν για να αποκτήσουν πνευματική ιδιοκτησία (δηλαδή δικαιώματα ευρεσιτεχνίας) στους σπόρους και στην εκτροφή φυτών.
Αυτή η κίνηση συμβαίνει σε βάρος των αγροτών, των καταναλωτών/τριών και του φυσικού περιβάλλοντος.
Για παράδειγμα, από την εισαγωγή των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών, οι αγρότες των ΗΠΑ έχουν δει το κόστος των σπόρων να είναι σχεδόν τετραπλασιασμένο και οι επιλογές σπόρων να είναι πολύ περιορισμένες.
Επομένως, η χρήση των γενετικά τροποποιημένων οργανισμών έχει αντίκτυπο σε όλους τους ανθρώπους (20).
Σε κάθε περίπτωση, η αυξανόμενη καλλιέργεια γενετικά τροποποιημένων καλλιεργειών συνοδεύτηκε από μια έντονη επιστημονική και κοινωνική συζήτηση, η οποία παραμένει ακόμη ανοιχτή.
Στο μεταξύ, οι περισσότερες κυβερνήσεις έχουν αναγνωρίσει το πλήρες δικαίωμα των πολιτών να γνωρίζουν τα συστατικά των τροφίμων για να προστατεύονται από πιθανές επιβλαβείς επιπτώσεις και να επιλέγουν τι θα καταναλώνουν (14).
χώρες που καλλιεργούνται:
Καλλιεργούνται σε 28 χώρες (2) με τις ΗΠΑ να έρχονται πρώτες σε παραγωγή αλλά με την Βραζιλία να είναι η ταχύτερα αναπτυσσόμενη χώρα (6).
Στην Βραζιλία καλλιεργούνται εκατομμύρια εκτάρια γενετικά τροποποιημένης σόγιας (7), ενώ η σόγια και το καλαμπόκι είναι οι δύο καλλιέργειες με τις μεγαλύτερες περιοχές παραγωγής στην Βραζιλία (8).
Παγκοσμίως, η Βραζιλία είναι ο δεύτερος μεγαλύτερος παραγωγός και εξαγωγέας σόγιας (9-11) μετά τις ΗΠΑ (10). Επίσης, η Βραζιλία εξάγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση (11). Για την ακρίβεια, η Βραζιλία δεν εξάγει απλά αλλά αποτελεί την βασική πηγή της Ευρώπης (12, 13).
2. ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΕΝΩΣΗ
η αυστηρότερη νομοθεσία στον κόσμο:
Ως αποτέλεσμα των ανησυχιών των Ευρωπαίων καταναλωτών και καταναλωτριών σχετικά με τους κινδύνους για την υγεία των γενετικά τροποποιημένων τροφίμων, η Ευρωπαϊκή Ένωση εφαρμόζει τους αυστηρότερους κανονισμούς για τους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς σε ολόκληρο τον κόσμο (6).
Ελάχιστα προϊόντα διατροφής επιτρέπονται στην Ευρωπαϊκή Ένωση και, εάν επιτρέπονται, οι κανονισμοί απαιτούν επισήμανση σε όλα τα προϊόντα διατροφής που :
- αποτελούνται από,
- περιέχουν, ή
- παράγονται από ΓΤΟ (6).
Ως αποτέλεσμα, τα όρια έχουν οριστεί σε 0,9% και 0,5% για εγκεκριμένους και μη-εγκεκριμένους γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς, αντίστοιχα (1, 14).
Επιπλέον, στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιβάλλεται μια πολιτική μηδενικής ανοχής στα τρόφιμα που περιέχουν ίχνη μη-εγκεκριμένων ΓΤΟ (6).
υπάρχει όμως ένα "αλλά":
Υπάρχει όμως ένα "αλλά", το οποίο είναι υπεύθυνο για το γεγονός ότι πολλοί άνθρωποι, εν αγνοία τους, καταναλώνουν γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς.
Σε παγκόσμιο επίπεδο, η σόγια είναι ένα κυρίαρχο συστατικό ζωοτροφών, επηρεάζοντας δυνητικά πολύ μεγάλο αριθμό κρεατοφάγων (5). Επίσης, η σόγια εισάγεται στην Ευρώπη για την κτηνοτροφία και την διατροφή των ζώων της (15, 16).
Επιπρόσθετα, και αυτό είναι ιδιαίτερα ανησυχητικό για τους ανθρώπους που καταναλώνουν ζωικά, οι γενετικά τροποποιημένοι οργανισμοί για τα προϊόντα ζωοτροφών δ ε ν απαιτούν να αναγράφουν σχετική σήμανση (6).
Συνεπώς, όταν ένας άνθρωπος καταναλώνει ζωικά δεν είναι σε θέση να γνωρίζει με σιγουριά εάν καταναλώνει γενετικά τροποποιημένους οργανισμούς ή όχι.
το 70% της παραγωγής της Βραζιλίας καταλήγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση:
Η Βραζιλία εξάγει στην Ευρωπαϊκή Ένωση (17) και το 70 έως 80% της παραγωγής σόγιας από την Βραζιλία διοχετεύεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση (15, 18).
σε ποιες χώρες στην Ευρωπαϊκή Ένωση επιτρέπεται η καλλιέργεια μεταλλαγμένης σόγιας:
Αν και η καλλιέργεια μεταλλαγμένης σόγιας δεν επιτρεπόταν αρχικά στην Ευρώπη (5), στην πορεία η Πορτογαλία και η Ισπανία υιοθέτησαν τις γενετικά τροποποιημένες καλλιέργειες στην Ευρώπη (3) και στην συνέχεια ακολούθησαν η Τσεχία, Ρουμανία και Σλοβακία (19, 21).
Στην Ελλάδα δ ε ν επιτρέπεται η καλλιέργεια για την μεταλλαγμένη σόγια (21).
3. ΕΙΝΑΙ Η ΣΟΓΙΑ ΜΕΤΑΛΛΑΓΜΕΝΗ ;
Η απάντηση είναι "εξαρτάται" και υπάρχουν 2 μεταβλητές:
1. Εξαρτάται από την χώρα που έγινε η καλλιέργεια (21).
2. Επίσης, εξαρτάται από το εάν η σόγια προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση ή για ζωοτροφές.
1. το πρώτο πράγμα που χρειάζεται να ελέγχετε είναι για χώρα παραγωγής και εάν έχει την σχετική σήμανση. Προσωπικά, όταν επιλέγω προϊόντα σόγιας, προμηθεύομαι μόνο βιολογική σόγια, ιδανικά ελληνική βιολογική σόγια, αν και στην παρούσα φάση υπάρχουν μόνο βιολογικά φασόλια σόγιας, όχι άλλα προϊόντα, όπως τόφου, γάλα, γιαούρτι κ.ο.κ.
2. το δεύτερο πράγμα που χρειάζεται να κάνετε για να προστατευτείτε από την μεταλλαγμένη σόγια είναι να διακόψετε την κατανάλωση ζωικών διότι, όπως είδαμε, :
- αφενός το 70 έως 80% της παραγωγής σόγιας από την Βραζιλία διοχετεύεται στην Ευρωπαϊκή Ένωση, και
- αφετέρου οι ΓΤΟ για τα προϊόντα ζωοτροφών δ ε ν απαιτούν να αναγράφουν σχετική σήμανση.
4. ΚΑΤΑΝΑΛΩΝΩ ΖΩΙΚΑ ΠΡΟΪΟΝΤΑ ΑΛΛΑ ΑΝΗΣΥΧΩ ΓΙΑ ΤΗΝ ΣΟΓΙΑ: ΕΙΝΑΙ ΛΟΓΙΚΟ ;
Ορισμένες φορές, μία μερίδα ανθρώπων, λόγω έλλειψης ολοκληρωμένης ενημέρωσης για την μεταλλαγμένη σόγια, υποπίπτουν, λόγω άγνοιας, σε μία αντίφαση:
- από την μία πλευρά, ανησυχούν για το εάν η σόγια είναι μεταλλαγμένη (ακόμα και η βιολογική - ευρωπαϊκή, όπου η ευρωπαϊκή νομοθεσία είναι η αυστηρότερη στον κόσμο και απαγορεύει ρητά την μεταλλαγμένη σόγια για ανθρώπινη κατανάλωση), ενώ
- από την άλλη πλευρά, καταναλώνουν ζωικά προϊόντα, όπου στην κτηνοτροφία επιτρέπεται η κατανάλωση μεταλλαγμένης σόγιας.
Συνεπώς, για να αποφύγουν αυτήν την αντίφαση, υπάρχουν 2 επιλογές:
- αφού ανησυχούν για το εάν η ευρωπαϊκή βιολογική σόγια που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση, είναι μεταλλαγμένη, τότε για να είναι συνεπείς με αυτήν την άποψη, χρειάζεται να διακόψουν και τα ζωικά, τα οποία τρέφονται με μεταλλαγμένη σόγια.
ή
- αφού καταναλώνουν ζωικά προϊόντα - όπου έχουν εκτραφεί με μεταλλαγμένη σόγια - τότε να μην ανησυχούν ούτε για την μεταλλαγμένη σόγια που προορίζεται για ανθρώπινη κατανάλωση.
Παραπομπές (22)
1. Plácido A, Ferreira-da-Silva F, Leite JRSA, de-Los-Santos-Álvarez N, Delerue-Matos C. A convenient renewable surface plasmon resonance chip for relative quantification of genetically modified soybean in food and feed. Plos one. 2020;15(2):e0229659. DOI: 10.1371/journal.pone.0229659. PMID: 32101588; PMCID: PMC7043770.
https://europepmc.org/article/MED/32101588_2
2. Perceptions of Brazilian small-scale farmers about genetically modified crops, Articles • Ambient. soc. 18 (1) • Jan-Mar 2015 • https://doi.org/10.1590/1809-4422ASOC891V1812015en
https://www.scielo.br/j/asoc/a/qNKSYmMF4nSTVw6Md3nYZCR/?lang=en
3. Seixas RNdL, Silveira JMFJd and Ferrari VE (2022) Assessing environmental impact of genetically modified seeds in Brazilian agriculture. Front. Bioeng. Biotechnol. 10:977793. doi: 10.3389/fbioe.2022.977793
https://www.frontiersin.org/articles/10.3389/fbioe.2022.977793/full
4. Mattar, Simone & TANAKA, Noriko & Hisano, Shuji. (2001). Soybean Production and GMO Issues in Brazil. Review of Agricultural Economics. 57. 135-155.
https://www.researchgate.net/publication/237792929_Soybean_Production_and_GMO_Issues_in_Brazil
5. Bøhn T, Millstone E. The Introduction of Thousands of Tonnes of Glyphosate in the food Chain-An Evaluation of Glyphosate Tolerant Soybeans. Foods (Basel, Switzerland). 2019 Dec;8(12):E669. DOI: 10.3390/foods8120669. PMID: 31835834; PMCID: PMC6963490.
https://europepmc.org/article/MED/31835834
6. SOYBEAN AND MAIZE PRODUCTION IN BRAZIL PRODUCTION PROCESSES & PROFITABILITY COMPARISONS BETWEEN TRANSGENIC AND CONVENTIONAL VARIETIES IN MATO GROSSO AND PARANÁ LEANDER VAN BENTHEM OCTOBER 2013
https://edepot.wur.nl/281711
7. Massarani, L. Monsanto may lose GM soya royalties throughout Brazil. Nature (2012). https://doi.org/10.1038/nature.2012.10837
https://www.nature.com/articles/nature.2012.10837
8. Adegas FS, Correia NM, da Silva AF, Concenço G, Gazziero DLP, Dalazen G. Glyphosate-resistant (gr) soybean and corn in brazil: past, present, and future. Adv Weed Sci. 2022;40(Spec1):e0202200102. https://doi.org/10.51694/AdvWeedSci/2022;40:seventy-five004
https://awsjournal.org/wp-content/uploads/articles_xml/2675-9462-aws-40-spec1-e0202200102/2675-9462-aws-40-spec1-e0202200102.pdf
9. Luz PMC, Specht A, Paula-Moraes SV, Malaquias JV, Ferreira LFM, Otanásio PN, Diniz IR. Owlet moths (Lepidoptera: Noctuoidea) associated with Bt and non- Bt soybean in the brazilian savanna. Braz J Biol. 2019 Apr-Jun;79(2):248-256. doi: 10.1590/1519-6984.179759. Epub 2018 Jul 10. PMID: 29995136.
https://www.scielo.br/j/bjb/a/WCHDwvpGP6nYkkfLrnKnPDy/?lang=en
10. Couto, Silvia & Coelho, Gabriela & Ferreira, Marina & Marin, Victor & Lanzillotti, Regina & Lanzillotti, Haydee. (2013). The likely impact of genetically modified soybeans in the Brazilian collective feeding service. Agricultural Sciences. 04. 721-728. 10.4236/as.2013.412098.
https://www.scirp.org/html/16-3000641_41162.htm
11. united states department of agriculture, Agricultural Biotechnology Annual December 27, 2022,
https://apps.fas.usda.gov/newgainapi/api/Report/DownloadReportByFileName?fileName=Agricultural%20Biotechnology%20Annual_Brasilia_Brazil_BR2022-0064.pdf
12. Brazil to boost non-GMO soy area for higher European demand, industry group says, By Roberto Samora June 23, 2022
https://www.reuters.com/article/brazil-gmo-soy-idUKL1N2YA2P3
13. Brazil: the non-GMO crop outlook for 2023, March 26, 2023, ProTerra
https://www.proterrafoundation.org/news/brazil-the-non-gmo-crop-outlook-for-2023/
14. Moura-Melo S, Miranda-Castro R, de-Los-Santos-Álvarez N, et al. A Quantitative PCR-Electrochemical Genosensor Test for the Screening of Biotech Crops. Sensors (Basel, Switzerland). 2017 Apr;17(4):E881. DOI: 10.3390/s17040881. PMID: 28420193; PMCID: PMC5424758.
https://europepmc.org/article/MED/28420193
15. Brazil: Endgame for Bayer’s GMO soybean patent?, Denis MESHAKA Published on the 07/03/2023, Citizen information watchdog on GMOs and seeds
https://www.infogm.org/7677-brazil-endgame-for-bayer-s-gmo-soybean-patent?lang=fr_2
16.The institutional and legal environment for GM soy in Brazil, A.C. Franke, F.M. Greco, G. Kleter, M.Y. Noordam, P. Roza, D.J.F. Eaton, P.S. Bindraban & L.A.P. Lotz, Plant Research International B.V., Wageningen
https://edepot.wur.nl/15247
17. ISAAA. 2017. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops in 2017: Biotech Crop Adoption Surges as Economic Benefits Accumate in 22 Years. ISAAA Brief No. 53. ISAAA: Ithaca, New York
https://www.isaaa.org/resources/publications/biotech_country_facts_and_trends/download/Facts%20and%20Trends%20-%20Brazil.pdf
18.Mattar, Simone & TANAKA, Noriko & Hisano, Shuji. (2001). Soybean Production and GMO Issues in Brazil. Review of Agricultural Economics. 57. 135-155.
https://eprints.lib.hokudai.ac.jp/dspace/bitstream/2115/11215/1/57_p135-155.pdf
19. What GM crops are currently being grown and where?, Royal Society, May 2016
https://royalsociety.org/topics-policy/projects/gm-plants/what-gm-crops-are-currently-being-grown-and-where/
20. GMO Dangers: Facts You Need to Know By Jonathan R. Latham, PhD August 14, 2015 Updated January 7th, 2019
https://nutritionstudies.org/gmo-dangers-facts-you-need-to-know/
21. Eight things you should know about GMOs, 13-10-2015
https://www.europarl.europa.eu/topics/en/article/20151013STO97392/eight-things-you-should-know-about-gmos
22. GMO, T. Colin Campbell Center for Nutrition Studies
https://nutritionstudies.org/t/gmo/
